Niet in ‘s-Hertogenbosch maar in Lissabon zag ik De verzoeking van de heilige Antonius geschilderd door Jeroen Bosch rond 1500. Dit topstuk van de middeleeuwse Hollandse schilder ontbreekt op de grote overzichtstentoonstelling in het Noord-Brabants Museum. Dat is jammer voor de bezoekers daar, maar fijn voor die van het Museo de Arte Antiga. Beter één Bosch voor jezelf dan twintig met horden museumbezoekers ervoor.

Of je loopt tegenwoordig in Nederlandse musea nagenoeg alleen, of je schuifelt in file om wat glimpen van het tentoongestelde op te vangen tussen schouders en hoofden door. Blockbusters moet het museum organiseren of het kan de deuren sluiten! Dat is de werkelijkheid sinds cultuurinstellingen worden afgerekend op het aantal bezoekers dat ze weten te trekken. Gewillig laat het publiek zich leiden. Als je nog mee wilt tellen als geciviliseerd burger, moet je toch kunnen zeggen dat je er geweest ben, of de kaartjes al geboekt hebt.

Museumbezoek verworden tot massatoerisme

Natuurlijk zijn spectaculaire tentoonstellingen als die van Jeroen Bosch ‘once in a lifetime’ ervaringen! Het is natuurlijk prachtig dat er zoveel schilderijen van Jeroen Bosch bij elkaar zijn gebracht in het Noord Brabants Museum, des te vervelender is het dat je ze eigenlijk niet kunt zien. Uiteindelijk degraderen dit soort megatentoonstellingen het museumbezoek tot massatoerisme. Het gaat niet meer gaan on het werkelijk beleven van de tentoongestelde werken. Je kunt ze niet eens goed bekijken. Je kunt alleen maar zeggen dat je er geweest bent.

Stripverhaal kriskras door elkaar

Dit geldt nadrukkelijk voor Jeroen Bosch-tentoonstelling. Al wekken de schilderijen de indruk een geheel te vormen, er is geen hoofdvoorstelling. Bosch bouwde zijn doeken op als een stripverhaal waarbij hij de plaatjes, ook nog eens zonder randen, veelal kriskras door elkaar heen zette. Althans zo oogt het voor de leek van vandaag. Want wie kan de beeldtaal van Jeroen Bosch nog lezen? Om het verband tussen alle tafereeltjes te zien, moet je afstand nemen om het hele schilderij te kunnen zien. Tja, als je dat doet, schieten er zo weer vijf andere bezoekers tussen jou en het meesterwerk.

De Verzoeking van Antonius

In Lissabon is niets te merken van de Nederlandse drukte rond Jeroen Bosch. Hier staat in het Museu Arte Antiga het drieluik met de Verzoeking van Antonius opgesteld. Het verhaal van deze heilige was een geweldige inspiratiebron voor Jeroen Bosch. Hij schiderde dit thema meerdere malen en vervolgens zijn die schilderijen of delen eruit herhaaldelijk nageschilderd door anderen.

Water en brood

Antonius leefde uiterst sober geïnspireerd door zijn christelijke geloof in Egypte in de periode tussen 250 en 350 na Christus. Rond zijn 35e trok hij zich terug op een berg in de woestijn en voedde zich alleen met water en brood en besteedde al zijn tijd aan bidden. Een dergelijk voorbeeldig leven zinde de duivel niet. Die probeerde Antonius te verleiden met heerlijk eten en wulpse vrouwen. Maar toen die niet toehapte, bestookte de duivel hem ook met demonen en monsters. Tevergeefs.

Antonius kijkt ons aan

In het midden van het centrale paneel, knielt Antonius. Zijn staf naast hem, wijst naar een donkere spelonk verlicht door de drie verschijningen van Christus: als Jezus, als de gekruisigde en als vlam die uit een kelk omhoog schiet. Antonius heeft hij zijn hoofd omgedraaid en kijkt het schilderij uit, richting toeschouwers. Alsof hij ons wil aanspreken zijn voorbeeld te volgen. Ook op de zijpanelen is Antonius te ontdekken. Op het linker wordt hij ondersteund na aangevallen te zijn door duivels. Op het rechter kijkt hij weg van de naakte vrouw voor hem.