Selfies maken bij ‘selfies uit de Gouden Eeuw’

Gefronste wenkbrauwen, rimpels in het voorhoofd, verbaasd kijkt Huygh Voskuyl over zijn schouder je indringend aan. Dit zelfportret uit ongeveer 1638 oogt als  een selfie uit de Gouden Eeuw.  Het is het beeldmerk van Hollandse Zelfportretten – Selfies uit de Gouden Eeuw. Een verrassende tentoonstelling die uitnodigt om ook in de spiegel te kijken en om selfies te maken. Te zien tot 4 januari 2016 in het Mauritshuis, Den Haag.

Zelfportret van Huygh Pietersz Voskuyl uit 1638; Selfies uit de Gouden Eeuw
Zelfportet / selfie van Huygh Voskuyl uit 1638, beeldmerk van Selfies uit de Gouden Eeuw
foto / collectie Mauritshuis, Den Haag

Conservator van het Mauritshuis, Ariane van Suchtelen, haast zich om te benadrukken dat de selfies uit de Gouden Eeuw wel iets anders zijn dan die van nu. Het schilderen van een zelfportret vergde immers veel meer vakmanschap en tijd dan het maken van een selfie met de smartphone. Maar de bedoeling van de makers is dezelfde: jezelf promoten! De selfie uit de zeventiende eeuw was vaak het visitekaartje van de schilder.

Selfies om jezelf te profileren

Nooit eerder was er een tentoonstelling over zelfportretten uit de zeventiende eeuw, terwijl die toch illustratief zijn voor de Hollandse schilderkunst. De opkomst van de selfie kwam voort uit de enorme vlucht die de schilderkunst hier nam. In de beginjaren van de Republiek gingen de kunstschilders voor de markt produceren. Elders in Europa waren het nog altijd alleen het handjevol rijke aristocraten die opdrachten verstrekten aan enkele kunstschilders. In Holland ging iedereen schilderijen kopen en velen, met meer of minder talent, voedden die markt met hun schilderkunst. Om je te onderscheiden, moest je jezelf profileren. Het zelfportret was daartoe een geëigend middel.

‘Vondst uit eigen collectie’

Of dat Huygh Pietersz Voskuyl (1591-665)  destijds lukte met zijn zelfportret, weten we niet. Maar in ieder geval heeft zijn selfie zo’n 377 jaar later succes. Zijn zelfportret is het beeldmerk van de tentoonstelling. Van Suchtelen noemt het schilderij ‘een vondst uit eigen collectie’. Want wie had ooit van Voskuyl gehoord? Er zijn nauwelijks schilderijen van hem bekend en van zijn leven weten we ook nauwelijks meer dan dat hij in Amsterdam werd geboren en er stierf. Een fraai detail in het zelfportret maakt duidelijk dat Voskuyl in zijn tijd meetelde. Nadrukkelijk schilderde hij ook het familiewapen, een kruis met onderaan een driehoek, dat blijkbaar geborduurd was op de witte strik met kant die hij draagt. De Voskuyls waren een familie met traditie.

Nerfstructuur

Hij mag dan nu onbekend zijn, het zelfportret toont de bijzondere kwaliteit van Voskuyl . De spontane uitdrukking van zijn gezicht, omzoomd door halflange donkerbruine haren die onder een stoffen muts uit pieken, is even verrassend als natuurlijk. De achtergrond is heel opmerkelijk: een houten wand waarvan Voskuyl de nerfstructuur heel realsitisch weergaf. Zo’n houten achtergrond zie je bijna nooit op schilderijen uit de zeventiende eeuw.

Oog in oog met de schilder

Zelfportretten bekijken, is letterlijk oog in oog staan met de schilder. Dat gevoel van intimiteit versterkt de tentoonstelling door tegenover de zelfportretten spiegels te plaatsen waardoor je in spiegelbeeld jezelf met de kunstenaar ziet.  Zo’n uniek moment wil je natuurlijk delen met al je vrienden en volgers op de social media. Een selfie is snel gemaakt, maar de spiegels zorgen  er ook voor dat je je even bewust bent, hoe je er zelf uitziet.  Wil ik net zo verbaasd kijken als Huygh?

Spiegelbeeld

De spiegels herinneren er ook aan dat dit een noodzakelijke attribuut was voor het maken van een zelfportret in de zeventiende eeuw. De schilder keek in de spiegel en schilderde wat hij zag: zijn spiegelbeeld, waarin links en rechts zijn gewisseld. Vaak koos hij ervoor om die spiegeling te neutraliseren, bijvoorbeeld om te voorkomen dat het lijkt alsof hij linkshandig is. Dat deed ook Judith Leyster, dé vrouwelijke kunstenaar van de Gouden Eeuw. Haar zelfportret uit de National Gallery of Art, is nu het topstuk van de tentoonstelling.

Een vrolijke selfie van Judith Leyster

Ontspannen lachend draait ze zich van haar ezel af om ons even aan te kijken. In haar rechterhand heeft ze een penseel; in de linkerhand houdt ze haar palet en een grote hoeveelheid andere penselen. De levensgrote witte kraag afgezet met kant maakt duidelijk dat ze zich voor de gelegenheid extra mooi heeft gemaakt.  Waarschijnlijk zijn de kraag, het zwarte lijfje, de rode bloes waarvan de manchetten ook met kant zijn afgewerkt, niet haar werkkleding. Zoals iedereen en overal wilde Leyster zich op haar mooist tonen. De ontspannen houding waarin ze zichzelf vereeuwigde onderstreept dat ze zich bewust was van haar status als één van de weinige vrouwen die toegelaten was tot het gilde van de schilders.

Oude Rembrandt en de jonge Moses

Niet alle zelfportretten tonen die herkenbare ijdelheid. Rembrandts zelfportret uit 1669, waarschijnlijk het laatste dat hij maakte en nu eigendom van het Mauritshuis, laat de schilder zien zoals hij was: een oude man getekend door het leven maar met een krachtige blik. Zijn doorgroefde gelaat boetseerde hij meer met verf, dan dat hij schilderde. Veel minder bekend is het kleine zelfportret van Moses Ter Borch (1645-1667) uit 1660 of 1661. Moses was de jongste broer van de beroemde portretschilder Gerard Ter Borch die o.a. de portretten maakte van de onderhandelaars bij de Vrede van Munster, welke een einde maakte aan de Opstand tegen Spanje. De Republiek kreeg er officieel een plek op de kaart van Europa.

Een selfie als aandenken

Moses was ongeveer vijftien jaar oud toen hij dit kleine zelf portret met vlotte toetsen schilderde. Met zijn ronde neusje en wat kinderlijke gezichtje lijkt hij hier jonger, maar het schilderijtje bewijst zijn talent dat nooit de kans kreeg volledig te ontplooien. Moses was met Michiel de Ruyter meegezeild naar Chatham en sneuvelde op zee op de terugweg. Het zelfportret van Moses werd een dierbaar aandenken dat eeuwenlang bewaard bleef in de familie Ter Borch. Tegenwoordig behoort het tot de collectie van het Rijksmuseum en is deze selfie een voorbeeld van het topniveau van de Hollandse schilderkunst in de zeventiende eeuw.

 

 

 

 

 

Facebooktwitterlinkedininstagram

Een gedachte over “Selfies maken bij ‘selfies uit de Gouden Eeuw’”

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.