Mieke de Haan schildert in Museum Gouda tot 4 juni 2017. Iedere donderdag- en zondagmiddag van 12 tot 17 uur schildert Mieke de Haan in zaal 14 van Museum Gouda. Museumbezoekers kijken over haar schouders mee hoe haar schilderijen ontstaan.
Mieke de Haan schildert in Museum Gouda – foto Museum Gouda
Mieke de Haan schildert in Museum Gouda
Om haar heen hangt recent werk. Daarin gaat het om tijd en ruimte. Dimensies die zij op geheel eigen wijze met elkaar verweeft. Uitgangspunt zijn oude kantoren, fabrieken of huizen die ze in Berlijn aantrof. Op het eerste gezicht lege en stille ruimten. Evenwel is het verleden voor Mieke nog aanwezig. In haar schilderijen klinkt in de architectuur die door de mens is verlaten, toch het kabaal van machines en vermengt zich het daglicht met het kunstlicht van destijds.
Erasmusboek
Een intrigerend spel met de tijd ligt ook ten grondslag aan haar Erasmusboek. Dat heeft letterlijk een centrale plek in de tentoonstelling gekregen. Ze tekende dit boek in het Erasmusjaar 2016. De 56 opvallend verschillende tekeningen/schilderingen doen verslag van de woordeloze gesprekken die ze met Erasmus voerde. Immers Erasmus stelde al: ‘Afstand scheidt enkel de lichamen, niet de geesten.’ Mieke de Haan: “Erasmus en ik, we hadden een goede tijd samen. We sprongen van de hak op de tak, diepten soms een onderwerp grondig uit, stelden elkaar lastige vragen, formuleerden zoekend onze antwoorden, waren het hartgrondig met elkaar eens of oneens, hielden elkaar een spiegel voor en waren soms ook samen stil.”
Op andere momenten is de bezoeker aangewezen op de digitale versie van het Erasmusboek. Daarin komen de tekeningen ook prachtig tot hun recht door het licht van het beeldscherm. Meer dan in de ruimte/tijdschilderijen ervaar je in deze Erasmustekeningen de menselijke gevoelens. In veel tekeningen is de mens herkenbaar aanwezig. Handen, armen, een torso. Mieke de Haan weet met enkele lijnen en vormen de mens als een emotioneel wezen neer te zetten. Haar gesprek met Erasmus gaat vooral over kwetsbaarheid, verlangen naar vriendschap of meer. Vaak kolkt het. De lijnen en kleuren stromen over het papier. Dan ervaart ook de toeschouwer het plezier dat de twee samen gehad hebben. Maar soms is het klein en ingetogen. Zie je slechts zwarte lijnen omgeven door heel veel wit, of juist zwart. Ingetogen, maar indringende beelden.
‘Erasmus Ik wijk voor niemand’ is de titel van de tentoonstelling over Erasmus in Museum Gouda ter gelegenheid van het Erasmusjaar 2016. Een titel die arrogant en nogal gelijkhebberig klinkt. Dat zijn niet de kwalificaties die je verwacht bij Erasmus, Europees kampioen van het humanisme.
Poster bij de tentoonstelling over Erasmus met Milo Schoenmaker, burgemeester van Gouda, onder de muts van Erasmus. (foto Museum Gouda)
Lijfspreuk
Toch was dit ‘Ik wijk voor niemand’ de lijfspreuk van Erasmus (1466-1536). De tekst stond in het Latijn, ‘Concedo nulli’, te lezen in het zegel waarmee hij zijn brieven sloot. Het gezegde ‘Concedo nulli’ was oorspronkelijk gekoppeld aan de Romeinse god van de grenzen Terminus. Die wilde op de berg van de goden, het Capitool, zelfs niet wijken voor de oppergod Jupiter.
Hoogmoed
Diegenen die Erasmus minder goed gezind waren, zagen zijn motto ‘Concedo nulli’ als een uiting van hoogmoed. Alsof Erasmus zelf deze uitspraak deed. Erasmus legde daarop uit dat ‘Concedo nulli’ niet op hem, maar op de dood sloeg. Die wijkt voor niemand. Net als ‘Memento mori’ herinnert zijn ‘Concedo nulli’ aan de sterfelijkheid van de mens en vooral eraan dat die zich tegenover God zal moeten verantwoorden. Dat sloot aan bij de kritiek van Erasmus op het instituut kerk welke hij verweet geen oog te hebben voor de oorspronkelijke boodschap van Christus.
Vergissing
Erasmus kwam tot zijn lijfspreuk door een cadeau dat hij 1509 kreeg van Alexander Stewart, de zoon van de Schotse koning Jacob IV. Die had hij privélessen gegeven. Als dank ontving Erasmus een ring met een oude, gesneden steen met een afbeelding van de Romeinse god Terminus. Althans dat meende Erasmus. Tegenwoordig wordt in de afbeelding de god van de wijn Dionysos gezien.
Erasmustentoonstelling
Gouda is de stad waar Erasmus opgroeide. Samen met Basel in Zwitserland, waar hij stierf, heeft Gouda 2016 uitgeroepen tot het Erasmusjaar omdat het precies vijfhonderd jaar geleden zijn levenswerk uitkwam, het ‘Novum Instrumentum’: een nieuwe Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament met daarbij de oorspronkelijke Griekse tekst.
De tentoonstelling ‘Erasmus Ik wijk voor niemand’ is tot en met 26 juni 2016 te zien in Museum Gouda. Op de website Erasmus2016 is het gehele programma van het Erasmusjaar 2016 te vinden.
‘U die hier langs loopt sta stil en lees deze verzen’
Zes Goudse jeugdverzen van Erasmus zijn bijeen gebracht in de bundel ‘U die hier langs loopt sta stil en lees deze verzen’. Dit is de eerste uitgave van deze zes jeugdverzen die Erasmus ruim 500 jaar geleden schreef in Gouda.
De publieksuitgave van de bundel met zes jeugdverzen van Erasmus uit zijn Goudse tijd.
De titel verwijst naar de eerste zin van een grafschrift dat Erasmus (ca. 1466-1536) dichtte voor Bertha van Heyen, een rijke weduwe in Gouda. Zij fungeerde als een tweede moeder voor hem nadat hij wees was geworden. In 1490 overleed zij. Naar Romeins voorbeeld liet Erasmus de grafsteen de voorbijganger aanspreken om die te vertellen over de deugden van degene die in het graf ligt.
Naast twee grafschriften bevat de bundel ook vier gedichten van Erasmus naar voorbeelden van dichters uit de klassieke oudheid als de Griekse dichter Theocritus en de Romein Vergilius. De gedichten illustreren dat de jonge Erasmus al een grote kennis had van de klassieke geschriften en tonen hem als een romanticus pur sang. Hij schreef gepassioneerd over onbeantwoorde liefde, blijdschap en vooral verdriet dat een mens vroeg oud maakt. Het wordt overigens niet helemaal duidelijk of zijn liefde nu een vrouw of een man betreft.
Eerste uitgave zes Goudse jeugdverzen Erasmus
‘U die hier langs loopt sta stil en lees deze verzen’ is de eerste uitgave van deze zes gedichten die Erasmus schreef rond zijn twintigste jaar. Dat de uitgave juist in Gouda verscheen, is geen toeval. Erasmus schreef ze waarschijnlijk daar rond 1487.
Gouda heeft een bijzondere band met Erasmus. De vader van Erasmus was pastoor in Gouda en zijn moeder was de huishoudster van deze pastoor. Hij was dus een buitenechtelijk kind. De Goudse historicus Renier Snooy (1478-1537) stelde dat Erasmus in Gouda zou zijn geboren. Zelf gaf Erasmus zich de achternaam ‘Van Rotterdam’. Daarom wordt die stad aangehouden als zijn geboorteplaats, maar zeker is dat hij in Gouda voor het eerst naar school ging en dat zijn maatschappelijke carrière er begon in 1487, het jaar dat hij intrad in het klooster Stein, even buiten Gouda aan de IJsseldijk naar Haastrecht.
Het Goudse handschrift
In het klooster Stein schreef hij hoogstwaarschijnlijk ook deze gedichten en daar bleef ook het handschrift bewaard waaruit we vier van deze zes jeugdverzen kennen. Dat handschrift is niet door Erasmus zelf geschreven, maar waarschijnlijk door een bevriende collega-monnik in het klooster Stein. Die schreef de gedichten van Erasmus over en dit zogenoemde ‘Goudse handschrift’ bleef er bewaard in de kloosterbibliotheek. Doordat die rond 1640 geconfisqueerd werd door Gouda, het gevolg van de reformatie, kwam het handschrift met andere boeken uit de kloosterbibliotheek van Stein in de stadslibrije van Gouda. Tegenwoordig behoort die tot het Streekarchief Midden-Holland.
De twee andere verzen, de grafschriften, komen uit een handschrift dat zich nu bevindt in de Universiteitsbibliotheek in Tilburg. Dat is geschreven in 1570 door de humanist Petrus Opmeer (1526-1595). Hij schreef het over van een handschrift uit het klooster Stein, waarschijnlijk dus het Goudse handschrift, of een kopie ervan. Dit Tilburgse handschrift is in bezit geweest van Petrus Scriverius (1576-1660) en wordt daarom het Scriveriushandschrift genoemd.
Eerste Nederlandse vertaling
Hoewel ‘U die hier langs loopt sta stil en lees deze verzen’ dus een sterk Gouds karakter heeft, reikt het belang van de bundel veel verder dan Gouda. Voor het eerst heeft een groot publiek de mogelijkheid om kennis te nemen van de gedichten doordat die nu voor het eerst in hedendaags Nederlands zijn vertaald. De jeugdige Erasmus schreef al in het Latijn.
Wat het boek extra interessant maakt, zijn de afbeeldingen van de twee handschriften met de gedichten uit de zestiende eeuw. Dat brengt de lezer dicht bij de wereld en de taal van Erasmus. Bovendien biedt het deskundigen de mogelijkheden om de gedichten in hun oorspronkelijke gedaante te lezen en om de vertaling te checken aan het Latijnse origineel.
Het bijzondere karakter van het boek wordt versterkt door twee portretten van Erasmus, twee linosneden van de hand van kunstenaar Ursula Steenaart, die aan de gedichten vooraf gaan.
‘U die hier langs loopt sta stil en lees deze verzen’ is te verkrijgen via de boekhandel, de vier hierboven genoemde organisaties, of via cti@marccouwenbergh.nl
Van ‘U die hier langs loopt sta stil en lees deze verzen’ verschijnt ook een bibliofiele uitgave van vijftig stuks, afgewerkt in hoogdruk, met tekst gezet en gedrukt met losse loden letters op de antieke persen in de Goudse Drukkerswerkplaats.
