Johannes Vermeer 385 jaar vandaag! Op 31 oktober 1632 werd de latere schilder Johannes Vermeer gedoopt in de Nieuwe Kerk in Delft. Vandaag dus precies 385 jaar geleden.
‘Het straatje’ van Johannes Vermeer: de idylle van het vredige leven in een Hollandse stad met spelende kinderen op de stoep voor het huis, terwijl (groot)moeder in de deuropening zit te handwerken en toezicht houdt.
Joannis
Waarschijnlijk was hij al enkele dagen eerder geboren. Bij zijn doop kreeg hij de naam Joannis van zijn vader Reynier Janszoon (ongeveer 1591–1652) en moeder Digna Baltens (ongeveer 1595–1670). Zijn zus Gertruy was al twaalf jaar.
Niet Van der Meer, maar Vermeer
Joannis was een Latijnse variant van Jan, de naam van zijn opa. Later zou de schilder zijn naam als Johannes gaan schrijven. Opmerkelijk is dat hij nooit het in die tijd gebruikelijk Reynierszoon aan zijn naam toevoegt. Hij schrijft altijd Vermeer. Anderen noemen hem ook vaak ‘Van der Meer’. Zo schrijft een notaris in een officieel document ‘Johannes van der Meer, kunstschilder’. De schilder ondertekent ditzelfde document met ‘Johannes Vermeer’. In een later document heeft de notaris de spelling ‘Van der Meer’ doorgestreept en erboven geschreven ‘Vermeer’.
De kleine Joannis had nog niet de achternaam Vermeer. Zijn vader Reynier Janszoon gebruikte in die tijd de achternaam Vos. Achternamen lagen toen nog niet vast. De herberg van zijn ouders aan de Voldersgracht, heette De Vliegende Vos. Het is niet duidelijk of de herberg al zo heette toen Reynier Janszoon die kocht in 1631, of dat hij de naam bedacht.
Voldersgracht 25, het witte huis. Hier stond in 1632 de herberg De Vliegde Vos waar Johannes Vermeer werd geboren.
De meiden van Vermeer achterna in Nederlands Dagblad van 24 februari 2017. Een hele pagina wijdt Gulliver, het boekenkatern van het ND, aan de pelgrimage van Marc Couwenbergh naar 21 vrouwen van Vermeer.
Parel bij Antonio Campi mist glans. In Suzanna en de ouderlingen van Antonio Campi (1522-1587) staat helemaal rechts een jonge vrouw met een parel als oorbel. Zij reikt Suzanna een wit geborduurd kleed aan. Hoe fraai Campi dit tafereel ook schilderde, de parel aan het oor van het meisje mist de glans van de parels van Johannes Vermeer.
Een ander meisje met parel op het schilderij van Antonio Campi ‘Suzanna en de ouderlingen’uit 1549-1550.
De parel bij Antonio Campi mist glans
De parel bij Antonio Campi mist glans, maar niet door gebrek aan kwaliteit van de schilderkunst van Campi. Integendeel, Campi is een van de meesters van de Italiaanse renaissance. Het euvel is de verf. Campi schilderde deze Suzanna en de ouderlingen met tempera. In de temperaverf zijn de pigmenten gebonden door eigeel. Door olie als bindmiddel te gaan gebruiken, ontstond een verf met een glans. Deze techniek was ontstaan in de vijftiende eeuw in onze contreien. Jan van Eyck is niet de uitvinder van de olieverf. Wel was hij een van de eersten die de kwaliteiten van olieverf ten volle wist te benutten.
Italianen verrukt van olieverf
Antonello da Messina (1430-1479) zou van Jan van Eyck persoonlijk geleerd het geheim van de olieverf geleerd hebben. Dat schrijft Vasari in zijn beroemde boek Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten. Dit wordt echter niet door andere bronnen bevestigd. Wel is het zeker dat Da Messina een van de eerste schilders in Italië was die met olieverf ging werken.
Hollands meisje aan het ontbijt eenzaam in eregallerij. Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits noemt haar het ‘Melkmeisje van de achttiende eeuw’. Tot maart toont hij haar in de eregallerij naast het echte Melkmeisje van Johannes Vermeer uit de zeventiende eeuw.
Hollands meisje aan het ontbijt eenzaam in eregallerij van het Rijksmuseum. Het publiek verdringt zich voor het Melkmeisje en de Lezende vrouw in het blauw van Johannes Vermeer.
Hollands meisje aan het ontbijt eenzaam in eregallerij
Veel belangstelling is er echter niet voor het Hollands meisje aan het ontbijt uit 1755 van Jean-Étienne Liotard. Het publiek verdringt zich voor het echte Melkmeisje en de Lezende vrouw in het blauw. Beide scheppingen van Johannes Vermeer sprankelen beduidend meer dan het ontbijtende meisje. Liotard schilderde haar bijna honderd jaar later in sobere kleuren bruin, groen en ecru. Een enkele bezoeker werpt wel een blik op de tekst op de muur naast haar. Die benadrukt het belang van het Hollands meisje aan het ontbijt. Toch neemt bijna niemand de moeite het ontbijtende meisje goed te bekijken.
Ode aan de eenvoud
Jean-Étienne Liotard schilderde het tafereeltje tijdens een verblijf in Nederland. Hij was opgeleid tot miniatuurschilder in zijn geboortestad Genève, maar had zijn naam gevestigd als portretschilder en tekenaar. Hij reisde heel Europa door om vorsten, hun familieleden en edellieden te portretteren. Na al die pracht en praal maakte de Hollandse soberheid indruk op Liotard. Met zijn Hollands meisje aan het ontbijt brengt hij een ode aan de eenvoud. Hij liet zich daarbij inspireren door het genretafereel. Dat was een uitvinding van de Hollandse schilderkunst van de zeventiende eeuw. Johannes Vermeer en Pieter de Hooch waren de meest vooraanstaande meesters in dit genre.
Pijnlijk netjes
Wellicht heeft Liotard schilderijen van Vermeer gezien. Net als Vermeer beeldt hij het meisje af volledig geconcentreerd op de handeling die ze verricht. Haar rechterhand aan het kraantje van de koffiekan. De jurk met een smal lijfje en wijde rok en vooral het mutsje, maken duidelijk hoe, bijna pijnlijk, netjes, deze jonge vrouw en haar huiselijke omgeving zijn. Geen kruimeltje of vlekje is er op het glanzend blauwe tafelblad te zien. Daardoor is het voor de hedendaagse toeschouwer bijna allemaal te netjes. Het ontbijtende meisje is te stijfjes om zomaar even bij aan te schuiven. Daar zit het grote verschil met de meiden van Vermeer. Die trekken je aan al gaan ze helemaal op in wat ze doen. Het echte Melkmeisje heeft power! Daar kan het ‘Melkmeisje van de achttiende eeuw’ niet tegenop. Daarom blijft het Hollands meisje aan het ontbijt eenzaam in de eregallerij.
Het schilderij was de eerste grote aankoop van Dibbits als directeur van het Rijksmuseum. In december 2016 nam het Rijksmuseum het Hollands meisje aan het ontbijt over van een Britse adellijke familie.
Laatste kans om Amor te zien! De tentoonstelling Vleiend penseel – Caesar van Everdingen (1616/1617-1678) in het Stedelijk Museum Alkmaar is nog te zien tot en met zondag 22 januari 2017.
Laatste kans om Amor te zien! De liefdesgod Amor, ook wel Cupido genoemd, met een glazen bol, werd geschilderd door Caesar van Everdingen. Dit schilderij zou Johannes Vermeer hebben geïnspireerd.
Daar hangt ook een schilderij met de jonge liefdesgod Amor, ook wel Cupido genoemd. Dit altijd blote zoontje van Venus, figureert ook op schilderijen van Johannes Vermeer. De inspiratie ervoor zou Vermeer gehaald hebben uit dit schilderij van Van Everdingen. Wellicht heeft hij het schilderij zelfs in zijn bezit gehad, of was het eigendom van zijn schoonmoeder Maria Thins .
Bij Vermeer is Amor het meest prominent aanwezig op De staande virginaalspeelster. Op de muur achter haar hangt een groot schilderij van de jongen met zijn boog. In plaats van de glazen bol, houdt hier echter een speelkaart omhoog.
Staande virginaalspeelster geschilderd door Johannes Vermeer rond 1670-1673 met een Amor naar het schilderij van Ceasar van Everdingen.
Perfectus amor non et nisis ad unum
Dit beeld lijkt daardoor meer op de prent in het in Antwerpen in 1608 gedrukte boek Amorum Emblemata van Otto van Veen. Daarop houdt Amor een houten bordje omhoog met het Romeinse cijfer I. De bijbehorende spreuk luidt: ‘Perfectus amor non et nisis ad unum’. Ofwel: Volmaakte liefde is er slechts voor één.
Amor houdt een bordje met een Romeinse I omhoog: volmaakte liefde kan er slechts voor één zijn. Uit Amorum Emblemata van Otto van Veen, 1608.
Eén of blanco
Maar het is merkwaardig dat op de speelkaart die Amor omhoog houdt bij Vermeer niet het cijfer 1 staat afgebeeld. Amor heeft een blanco kaart in zijn hand. Vergat Vermeer het cijfer? Of wilde hij er een heel andere betekenis aangeven? Namelijk dat de liefde een gok is, net zoals het kaartspel.
Amor keert steeds terug
Amor keert stelselmatig terug bij Vermeer. Ook op het schilderij van het Slapend meisje uit zijn beginjaren, circa 1657, zou het schilderij van Amor te zien zijn. En ook op dat van het Meisje gestoord bij het musiceren uit circa 1658-1661 figureert het in de achtergrond. Op beide schilderijen is het echter nu nauwelijks nog te ontwaren. Moderne technieken hebben aangetoond dat Vermeer het schilderij met Amor ook schilderde op de muur achter het Meisje dat leest bij het open raam uit circa 1657-1659. Hier besloot hij echter het over te schilderen ten gunste van een rustiger beeld met een lege muur.
Interview over De meiden van Vermeer achterna met het AD in de Oude Kerk in Delft vanochtend 15 december 2016. Het verschijnen morgen van dit e-book was voor het AD aanleiding om Marc Couwenbergh te interviewen en te portretteren. De meest passende locatie was natuurlijk de Oude Kerk in Delft waar Johannes Vermeer op 16 december 1675 werd begraven.
Op de Oude Delft nabij de Oude Kerk in Delft voor interview met AD over De meiden van Vermeer achterna.
Interview over De meiden van Vermeer achterna
Twee uur interview is lang, ook al is dat inclusief een half uurtje voor de fotoshoot in de Oude Kerk bij de grafstenen die eraan herinneren dat Johannes Vermeer in deze kerk werd begraven. Toch vloog de tijd voorbij. Over mijn jarenlange reis langs 21 vrouwen van Vermeer in zeven musea in zes landen kan ik makkelijk uren praten. Ik schreef er niet voor niets een boek over.
In De meiden van Vermeer achterna neem ik de de lezer mee op deze pelgrimstocht die weinigen ooit in werkelijkheid zullen maken, Mijn observaties van de schilderijen, reacties van andere toeschouwers, aangevuld met bestaande kennis van kunsthistorici en Vermeerspecialisten, brengen de vrouwen van Vermeer tot leven en maakt de lezer op een unieke wijze vertrouwd met de schilderkunst van één van de grootste meesters van de schilderkunst.
Sfinx van Delft
Op nagenoeg alle schilderijen van Johannes Vermeer (1630-1675) spelen vrouwen een hoofdrol. Geen andere schilder uit de Gouden Eeuw toonde zo’n nadrukkelijk voorkeur. Vermeer lijkt gefascineerd te zijn geweest door de psychologie van de vrouw, al bestond dat begrip nog niet. Wie deze dames zijn, weten we helaas niet. Over Vermeer, zijn schilderijen en zijn privéleven is überhaupt weinig bekend. Nog altijd doet hij zijn bijnaam eer aan: ‘de sfinx van Delft’.
Nooit uitgekeken
De vrouwen van Vermeer zijn soms uitgesproken knap, soms heel gewoon, maar altijd straalt elk van hen een eigen bekoring uit. Ze combineren aardse aantrekkelijkheid met serene schoonheid. Dat maakt dat je niet uitgekeken op hen raakt. In zijn vrouwen schuilt de aantrekkingskracht van de schilderkunst van Vermeer.
Aftellen naar De meiden van Vermeer achterna: nog zeven dagen en de journalistieke pelgrimage door Marc Couwenbergh naar 21 schilderijen van Johannes Vermeer waarop vrouwen de hoofdrol spelen, is verkrijgbaar als e-book. Op 16 december, de dag dat Vermeer werd begraven in de Oude Kerk in Delft, gaat het eerste exemplaar naar een hedendaagse muze.
Aftellen naar De meiden van Vermeer achterna
Aftellen naar De meiden van Vermeer achterna
Vrouwen domineren het opmerkelijk kleine oeuvre van Johannes Vermeer. Op 33 van de 37 schilderijen die we van hem kennen, spelen vrouwen de hoofdrol. Dat is al heel uitzonderlijk. Geen van zijn tijdgenoten gaf zoveel aandacht aan vrouwen. Wat het nog bijzonderder maakt, is dat Vermeer niet alleen oog had voor het charmante uiterlijk van zijn vrouwen, maar dat hij juist ook hun gedachten, overwegingen en emoties in verf wist te vatten. Dat maakt hem uniek en tot een modern kunstenaar avant-la-lettre.
Aftellen naar De meiden van Vermeer achterna en bestellen
Verzeker je van je eigen exemplaar van het e-book De meiden van Vermeer achterna voor slechts € 12,95 (inclusief 21% btw) . Vul hier het bestelformulier in.
‘De muziekles’ van Johannes Vermeer, de Vermeer met een foutje, is even terug in Nederland. De Engelse koningin leent het schilderij uit, samen met andere Hollandse meesters uit haar collectie, aan het Mauritshuis voor de tentoonstelling ‘Hollanders in huis – Vermeer en tijdgenoten uit de Britse Royal Collection’.
Met de schilderijen kwam ook de Hertogin van Cambridge, bekender als hertogin Kate, of kortweg Kate, gistermiddag 11 oktober op bezoek. Zij studeerde kunstgeschiedenis aan de University of St Andrews. Of zij het foutje van Vermeer ook heeft opgemerkt? Meestal kijken mensen er overheen.
Vermeer schilderde ‘De muziekles’ rond 1660-1663, ongeveer halverwege zijn carrière. In een kamer waarin zacht daglicht valt door glas-in-loodramen, speelt een vrouw op een virginaal, voorloper van het klavecimbel. Een jonge man, eveneens fraai gekleed, luistert aandachtig naar de muziek met een arm losjes op het instrument leunend. Het tafereel ademt een en al harmonie uit. Vrouw en man zijn ongetwijfeld geliefden. De muziek verbindt hen. Op het virginaal staat MVSICA LETITIAE CO[ME]S MEDICINA DOLOR[VM], ofwel ‘muziek is een metgezel van vreugde, een medicijn tegen verdriet’.
Nu de locatie van Het straatje van Vermeer is gevonden, gaan er stemmen op om de titel van het schilderij te veranderen in ‘Gezicht op de Penspoort’. Zo heette de gevonden locatie, de Delftse Vlamingstraat nummers 40 en 42. Die nieuwe titel doet echter geen recht aan dit intieme schilderij. Daarom pleit ik ervoor dat ‘Het straatje’ gewoon Het straatje van Vermeer blijft!
Het straatje van Vermeer toen en nu (foto Rijksmuseum Amsterdam)
Het Straatje van Vermeer moet de Delftse Vlamingstraat zijn waar nu de huizen 40 en 42 staan. Frans Grijzenhout, hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, kwam tot deze conclusie op basis van de zogenoemde Legger van het diepen der wateren binnen de stad Delft uit 1667. In dit belastingregister staan de aanslagen voor het onderhoud van de kaden grachten. Hoeveel elk huishouden moest betalen, werd bepaald door de breedte van de gevel van het huis. Zoals altijd als het om belastingen gaat, werd er nauwkeurig gemeten. Als er een poort naast je huis stond, werd dat keurig genoteerd.
Vier keer twee poortjes
Grijzenhout ontdekte dat er maar vier locaties in Delft waren met twee poorten naast elkaar. Een daarvan leek te voldoen aan de situatie op het schilderij van Johannes Vermeer. En volgens de Legger heette de eigenaar van het rechterhuis (nu nummer 42): Ariaentgen Claes van der Minne. Dat was een jongere zus van de vader van de schilder, zijn tante dus. Ze had drie dochters. Na de dood van haar man verdiende ze haar brood met de verkoop van pens. Tot in de negentiende eeuw stond de steeg naast haar huis bekend als de Penspoort. In de negentiende eeuw verdween het huis van Ariaentgen. Het werd vervangen door het huidige pand dat ongeveer hetzelfde formaat heeft. In de Vlamingstraat woonde meer familie van de schilder. Ook zijn enige zus, Geertruy, woonde er met haar echtgenoot. Hun moeder trok bij haar in een jaar voor haar dood in 1670.
Het straatje van Vermeer is geen foto
Bij de speurtocht naar de exacte locatie van Het straatje is men ervan uitgegaan dat we naar de realiteit kijken. Alsof Het straatje een fotografische opname is. Waarschijnlijker is dat Vermeer de werkelijkheid ‘photoshopte’. Geraffineerd zette hij elke situatie naar zijn hand. Kijk eens goed naar Het straatje! Zou het huis van Ariaentgen al die eeuwen zijn blijven staan met een zijmuur die nauwelijks één steen dik is? En met luiken die als ze open zouden staan de doorgang door het poortje en door de voordeur onmogelijk maken? De vondst van het puzzelstukje Het straatje van Vermeer laat vooral zien dat Vermeer, zoals veel van zijn tijdgenoten, zich weliswaar baseerde op een bestaande situatie, maar vervolgens er eigen voorstelling van maakte.
Een idyllische woonplek
Bij hem zien we de Vlamingstraat, waar hij ongetwijfeld regelmatig kwam, als een idyllisch woonoord. Wie zou er niet in zo’n vreedzaam en schoon straatje willen wonen in zo’n imponerend huis! De werkelijkheid in deze straat zal minder prozaïsch zijn geweest. ‘Gezicht op de Penspoort’, de voorgesgtelde aanpassing van de titel van het schilderij doet daarom absoluut geen recht aan wat Vermeer verbeeldde. Hoewel het fantastisch is dat we nu weten welke plek hem inspireerde, Vermeer schilderde geen topografie, maar sfeer en gevoel. De titel Het straatje van Vermeer drukt dat veel beter uit. Die naam moet dus blijven.
Het straatje van Vermeer is te zien in het Rijksmuseum Amsterdam waar een tentoonstelling is over de ontdekking van de locatie tot 14 maart 2016.
