De Nachtwacht van de zestiende eeuw

De  Nachtwacht van de zestiende eeuw is Het Laatste Oordeel dat Lucas van Leyden in 1526-1527 schilderde als altaarstuk voor de Pieterskerk in Leiden. Volgens kunsthistorici is het belang van dit schilderij voor de kunstgeschiedenis gelijk aan de Nachtwacht van Rembrandt een eeuw later.

De Nachtwacht van de zestiende eeuw: het drieluik met het Laatste Oordeel geschilderd door Lucas van Leyden in 1526-1527 is nu te zien in de eregalerij van het Rijksmuseum Amsterdam.
De Nachtwacht van de zestiende eeuw, het drieluik met het Laatste Oordeel geschilderd door Lucas van Leyden in 1526-1527 is nu te zien in de eregalerij van het Rijksmuseum Amsterdam.

De Nachtwacht van de zestiende eeuw

Aan de heldere  en kleurrijke voorstelling van de Dag des Oordeels van Lucas van Leyden loop je niet snel voorbij. Het schilderij met de imponerende afmetingen van 4,3 meter breed bij 3 meter hoog wemelt van de naakten.  Toch genieten schilderij en schilder bij lange na niet de bekendheid van Rembrandt en zijn Nachtwacht van ruim een eeuw later. Daarin komt echter verandering nu dit drieluik voor twee jaar staat opgesteld in de eregalerij van het Rijksmuseum Amsterdam. Museum De Lakenhal in Leiden leent Het Laatste Oordeel uit omdat het museum twee jaar dichtgaat voor renovatie en uitbreiding.

Wegbereider renaissance

De directeuren van beide musea zijn opgetogen over deze samenwerking. Taco Dibbits van het Rijksmuseum onderstreept het belang van Het Laatste Oordeel. “De invloed van Van Leyden op de kunstgeschiedenis is gelijk aan die van Rembrandt. Van Leyden is met Albrecht Dürer de wegbereider van de renaissance in het noorden van Europa.” Meta Knol, directeur van De Lakenhal, wijst erop dat Het Laatste Oordeel met gemak de concurrentie aan kan met de andere topstukken in de eregalerij. “Het is een sprankelend kunstwerk door de lichte, heldere kleuren dat met de vele naakten en gepersonifceerde gezichten heel gewaagd en vernieuwend is.”

Gespannen wachten op het oordeel

Matthias Ubl, conservator vroege Nederlandse kunst van het Rijksmuseum, vult aan: “Gebruikelijk bij altaarstukken was dat op het middenpaneel de hoofdvoorstelling stond en op de zijpanelen twee afzonderlijke voorstellingen. Van Leyden schilderde één voorstelling die doorloopt over drie luiken. Opmerkelijk is dat het midden een leeg landschap toont met erboven de heilige drie-eenheid: god de vader, de heilige geest en christus. Waarschijnlijk wilde Van Leyden zo laten zien dat het de laatste dag is waarop de doden uit hun graven opgewekt worden. Het is voorbij. In het midden onder wachten ze gespannen af op het oordeel van christus. Op het rechterpaneel, links van god, zien we brandende ruïnes en het vuur in de bek van een monster. Dat is de toegang tot de hel waarin de verdoemden worden geworpen door andere afzichtelijke monsters die we kennen van Jeroen Bosch. Op het linkerpaneel voeren engelen de uitverkorenen naar de hemel.”

Naar Botticelli’s Venus

Vermoedelijk is Van Leyden nooit in Italië geweest. Door de massale verspreiding van prenten in zijn tijd kende hij echter wel belangrijke werken van Italiaanse renaissancemeesters. Naar hun voorbeeld schildert Van Leyden zijn naakten natuurgetrouw met aandacht voor de spierbundels, al zijn het geen Michelangelo-figuren. De naakte vrouw in het midden vertoont een opvallende gelijkenis met Botticelli’s Venus. Vooral kenmerkend voor de Italiaanse invloed zijn de persoonlijke gezichten. Wie er model stonden, weten we niet. Wellicht nam Van Leyden ook de innovatie van Rafaël over om zichzelf in het schilderij af te beelden als een van de figuren. De figuur met het donkere haar rechts op het linkerpaneel zou Van Leyden kunnen zijn. In dat geval had hij zichzelf een plaats in de hemel toebedacht.

Van Leyden een eigenzinnig kunstenaar

Ubl benadrukt dat in de tijd van Van Leyden de kunstschilder op de eerste plaats een ambachtsman was. Van Leyden had echter de aspiratie meer te zijn. In onze ogen is hij een van de eerste eigenzinnige kunstenaars. Zo permitteerde hij zich een ondeugende vrijheid met de engel op de voorgrond op het linkerpaneel. Die draait zich om en kijkt de toeschouwer schalks aan terwijl zijn rechterhand rust op de billen van een van de mannen die hij naar de hemel leidt. “Dat is zeker een grapje van Van Leyden,” stelt Ubl.

Lucas van Leyden en Rembrandt naast elkaar in de glas-in-loodramen van het Rijksmuseum.
Lucas van Leyden en Rembrandt naast elkaar in de glas-in-loodramen van het Rijksmuseum.
Naast elkaar in het glas-in-lood

Dat Het Laatste Oordeel  geldt als de Nachtwacht van de zestiende eeuw en dat Lucas van Leyden in belang niet onderdoet voor Rembrandt, had de oplettende bezoeker van het Rijksmuseum kunnen weten. In de glas-in-loodramen aan de voorzijde staat de meester van de Nachtwacht van de zestiende eeuw afgebeeld naast die van de zeventiende eeuw. De een in wat het schilderstenue van de zestiende eeuw werd geacht te zijn, de ander in dat van de zeventiende eeuw, maar allebei met hetzelfde palet.

Meer over de historie van Het Laatste Oordeel van Lucas van Leyden binnenkort op www.marccouwenbergh.nl

 

Facebooktwitterlinkedininstagram

Een gedachte over “De Nachtwacht van de zestiende eeuw”

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.