MuCEM: een permanente brug tussen Europa en de andere kant van de Middellandse Zee

Europa als onderwerp in een hedendaags agora

Het MuCEM in Marseille, voluit ‘Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée’, ofwel Museum van de Beschavingen van Europa en de Mediterranee, won dit jaar de Museumprijs van de Raad van Europa. Het MuCEM kreeg de prijs omdat het een permanente brug weet te slaan tussen Europa en de mediterrane culturen.

Het MuCEM in Marseille, een permanente brug tussen Europa en de andere kant van de Middellandse Zee
Het MuCEM in Marseille, een permanente brug tussen Europa en de andere kant van de Middellandse Zee

De prijs bevestigt de tweeledige claim van dit museum, geopend in 2013. Namelijk dat het de bezoeker uitdaagt te reflecteren op de verwevenheid van de oude culturen aan de Middellandse Zee, de bakermat van de Europese geschiedenis. En dat het MuCEM daarmee ook een bijdrage levert aan de toekomst van Europa. Door niet alleen exposities te houden, maar ook lezingen, debatten, concerten en films, fungeert het MuCEM volgens de jury als een hedendaags agora!

MuCEM: museum van de 21e eeuw

Die kwalificeert het MuCEM daarom ook als een museum van de 21e eeuw dat met deze innovatieve aanpak een groot publiek bereikt: in anderhalf jaar tijd zo’n vier miljoen bezoekers. Niettemin geniet het MuCEM in Nederland nauwelijks bekendheid. Bij de opening ging het in de Nederlandse media alleen over het spraakmakende uiterlijk van dit nieuwe museum, een creatie van architect Rudy Ricciotti (1952 Algerije). Dat het MuCEM veel meer wil zijn dan het zoveelste Europese museum gehuisvest in een opmerkelijke architectuur, werd nauwelijks opgemerkt. En dat het MuCEM de Museumprijs van de Raad van Europa won, bleef helemaal onvermeld. In een tijd dat een steeds grotere stroom migranten en vluchtelingen uit regio’s ten oosten en zuiden van de Middellandse Zee naar Europa trekken, lijkt het mij toch hoog tijd voor een bezoek aan het MuCEM.

Na de koelte in de trein overvallen het licht en de warmte me op het perron van het station Saint-Charles in Marseille. In de verte lonkt de schaduw van de stationshal onder een sierlijke smeedijzeren overkapping. Het perron langs de drie treinstellen lange Thalys Amsterdam-Marseille blijft leeg op een enkele medereiziger en een conducteur na. Na Brussel was er geen stoel onbezet, maar bij de stops in Valence, Avignon en Aix en Provence, stroomde de trein leeg om uiteindelijk met nog maar een enkele passagier de eindbestemming te bereiken. Marseille, de oudste stad van Frankrijk en ook die met de hoogste werkloosheid en grote drugsproblemen, is duidelijk nog altijd geen geliefde bestemming.

Het burgerschap ontstond aan de Middellandse Zee

Volgens de traditionele indeling hoort het MuCEM bij de etnografische musea, maar dan niet met de focus op één cultuur zoals gebruikelijk, maar op de samenhang tussen meerdere culturen. Het MuCEM neemt de Middellandse Zee als bakermat van de Europese beschaving, dus inclusief de oost- en zuidkusten ervan. Het benadrukt dat in de steden rond de Middellandse Zee het idee van burgerschap ontstond. Het Europees Museum Fonds dat dit jaar de Museumprijs van de Raad van Europa uitreikte aan het MuCEM, waardeert dat het MuCEM de bezoekers uitdaagt te reflecteren op de verschillende versies van de Europese geschiedenis en de verschillen en overeenkomsten in de Europese en mediterrane culturen, zowel in het verleden als in het heden, te verkennen.
Het MuCEM presenteert zich niet alleen als een expositieruimte met voorwerpen en verhalen uit het verleden, maar ook als een plek waar de maatschappelijke actualiteit aan bod komt middels exposities, debatten, concerten, lezingen, tegen een achtergrond van een gedegen visie op het verleden. Het EMF waardeert ook de architectuur en de locaties van het MuCEM als een ‘outstanding urban solution and a landmark’ voor de stad Marseille en de omgeving. Het MuCEM is geen gebouw met eigen ruimte, maar zich mengt met de stad. “Het democratiserende ideaal van gemeenschappelijk gebruik van de ruimte met de stad, maakt van het MuCEM een museum van de 21e eeuw”, aldus het EMF.

MuCEM: één museum, drie locaties

Het MuCEM strekt zich uit over drie locaties in Marseille; twee daarvan aan het water en de derde meer verscholen in het centrum van de stad. Dat laatste is het Centre de Conservation et de Resources van architect Corinne Vezzoni. Hierin zijn depots, deels te bezoeken, een bibliotheek en onderzoeksruimten ondergebracht. De twee andere locaties vormen boegbeeld van het MuCEM. De spraakmakende nieuwbouw getekend door Rudy Ricciotti, een zwarte doos, staat helemaal vrij staat op de kop van de P4-kade met aan drie kanten water. Achter de P4-kade rijzen de rotsen op met bovenop sinds de twaalfde eeuw het Fort Saint-Jean dat waakt over de toegang tot de oude haven. Een zwevende, dikke zwarte lijn verbindt de bovenkant van de zwarte doos met het lichtgele kalkstenen fort. Die lijn is een loopbrug, zonder enige ondersteuning, tussen de twee totaal verschillende gebouwen die niettemin één museum vormen. De ronde toren, gebouwen en tussengelegen pleinen, steegjes, trappen en tuinen van het fort zijn dienst gaan doen als expositiezalen, cafés, winkel en ontmoetingsplaatsen. Fort en P4-kade zijn van het centrum gescheiden door een vierbaansweg die het drukke verkeer om het centrum leidt. Nu zweeft een tweede loopbrug over deze barrière en verbindt het fort met Le Panier, het oudste stadsdeel van Marseille. Maar het is niet via deze hoofdroute dat ik het MuCEM binnenkom.

Stad en museum lopen in elkaar over

Slenterend langs de oude haven, van oudsher het vermaak waaraan niet alleen toeristen, maar ook de Marseillers zich graag overgeven, kom ik tot aan de smalle haveningang onder de hoge muren van Fort Saint-Jean dat het zicht op de creatie van Ricciotti ontneemt. In de muur ontdek ik een kleine poort. Een man achter een balie zegt dat de toegang gratis is. Alleen als je de binnenexposities wil bezoeken, moet je een kaartje kopen. Deze vrije entree is geen kortingsactie van het MuCEM maar bedoeld om het museum zoveel mogelijk in de omgeving te integreren. “Het MuCEM is een plek om te leven, open voor iedereen,” staat er in de folders.
Zonder plattegrond begin ik te zwerven door het fort langs dikke stenen muren die ondanks hun zachte kleuren onverzettelijkheid uitstralen. Ik steek binnenplaatsen met eeuwenoud plaveisel over en ga stenen en houten trappen op. Regelmatig word ik verrast door uitzichten over de oude haven, de stad of de zee. Soms heb ik een hoekje van het fort helemaal voor me alleen, dan sta ik weer in een rij om een smalle doorgang te passeren. Net als bij de oude haven bestaat het talrijke publiek zeker niet alleen uit toeristen. Op deze zondag is het fort populair als zondagsuitje voor gezinnen uit Marseille en omgeving.

De smaak van de Mediterannee
Artisjok in bloei
Artisjok in bloei

De halfronde loopgang op het bovenste deel van het fort is overdekt met een kunstzinnig vlechtwerk van wat takken lijken, maar in feite geoxideerd staal is. Een combi van traditionele zonwering en moderne kunst dat niet alleen ervoor zorgt dat het hier goed uit te houden is, maar ook een intrigerend lijnenspel oplevert van de schaduw ervan op de grond en tegen de muren.
In grote potten en bakken groeit groen typisch voor de Mediterrannee: van olijfbomen tot granaatappels en mirte. Fraaie bordjes geven er uitleg over. De groenvoorziening is onderdeel van het museumprogramma. De groentetuin met o.a. artisjokken, levert ook ingrediënten voor de mediterrane gerechten die het restaurant serveert dat er naast ligt. Blijkbaar zijn ze erg smakelijk. Buiten noch binnen is er een tafeltje vrij. Aan de andere kant van het restaurant ligt een plein met aan één kant traptreden waarop tientallen mensen zitten. Het plein kan als openluchttheater dienst doen, maar is ook een plek om even bij te komen en uit te kijken over de zee. Wie rustiger en comfortabeler wil zitten, vindt hoger op de rots tafels en banken in een mediterrane tuin waar doorheen een wandelroute leidt.

Zien en niet-gezien worden

Van het plein schuifelt een continue stroom mensen de loopbrug over naar de nieuwbouw. Hoewel ik nog lang niet alle plekken van het fort heb gehad, voel ik de aantrekkingskracht van de zwarte doos die architect Ricciotti ontwierp op de kop van de kade P4. Ik sluit aan in de rij de brug op. Een recht toe recht aan pad met betonnen muren hoog genoeg dat je niet naar de diepte beneden kunt kijken, er overheen hangen of vallen, maar wel vrij zicht houdt op de verte. De zwarte doos blijkt nu ik dichterbij kom niet zo hermetisch gesloten als van ver lijkt. De zwarte muren worden grijs en zijn niet massief maar een filigraan, niet van metaal maar van vezelbeton. Het filigraan werkt als een permanente zonwering die gezet is om het feitelijke gebouw dat grotendeels glazen wanden heeft. Tussen het filigraan en het gebouw plaatste Ricciotti een looppad dat langzaam hellend de drie etages verbindt. De loopbrug brengt me op het dakterras. De filigraanwand is bovenaan omgevouwen tot afdak. Je kunt makkelijk door het filigraan van binnen naar buiten kijken, terwijl omgekeerd nauwelijks mogelijk is. De architect noemt het een spel van zien maar zelf niet gezien worden; geen ongebruikelijk fenomeen in de islamitische architectuur. Een hoek van het dakterras is in gebruik als terras van weer een restaurant, maar elders staan ligstoelen waarop je vrij kunt plaatsnemen. Maar er zijn meer gegadigden dan stoelen. Als ik uiteindelijk er één heb verovert, kijk ik uit over de blauwe zee en voel het beetje koelte van de zeewind dat door het filigraan heen waait. Mijn buurvrouw met hoofddoek leest onverstoorbaar verder. Als op een brug tussen Europa en Afrika. De claim een unieke plek te zijn, maakt het MuCEM hier waar.

Gedeelde profeten en een moeder gods

Maar hoe staat het met de tentoonstellingen? Via het vrij toegankelijke looppad om het gebouw daal ik af naar de tweede verdieping. Daar toon ik mijn kaartje en sta dan in de tijdelijke tentoonstelling ‘Lieux Saints Partagés’, ofwel Gedeelde Heilige Plaatsen’. Dat de drie monotheïstische religies in de Mediterannee, het jodendom, het christendom en de islam, meer heilige plaatsen delen dan de Tempelberg in Jeruzalem, weten maar weinigen. Reden voor het MuCEM om in samenwerking met de Universiteit van Marseille hier onderzoek naar te doen en de resultaten te presenteren in deze tentoonstelling. “Niet als een holle retoriek van dialoog van culturen en religies, maar wel om te laten zien dat gelovigen van de verschillende religies nog altijd vreedzaam voor hen belangrijke locaties en figuren delen”, aldus de toelichting.
De tentoonstelling vertelt deze boodschap aan de hand van uitgebreide toelichtingen op bordjes bij de schaarse voorwerpen en met videopresentaties. Allereerst is er de aarstvader Abraham die in alle drie de religies voorkomt. Al snel schiet mijn oud-testamentische kennis tekort om lang stil te staan bij de namen van profeten en anderen die de drie religies delen. Geboren en getogen in katholiek Brabant spreekt mij wel aan dat Maria, de moeder van Jezus, in die hoedanigheid ook door islamieten wordt aanbeden. Op een video zie ik duizenden katholieken en moslims, veelal vrouwen, naast elkaar kaarsjes opsteken bij wat het huis van Maria zou zijn nabij Efeze aan de westkust van Turkije. Het commentaar erbij laat niet onvermeld dat anno 2015 de Islamtische Staat deze Maria-verering radicaal afwijst.

Veel lezen en vergelijken

Het geduld dat de andere bezoekers opbrengen om hun beurt af te wachten om een tekstbordje te lezen, of een beeldscherm te bekijken, heb ik niet. Mijn belangstelling voor religie is niet groot genoeg om deze tentoonstelling te kunnen waarderen, al realiseer ik me dat religie een kernprobleem is voor Europa. Naarmate mijn aandacht verslapt, valt me op dat je hier binnen geen weet hebt van het eigenzinnige karakter van het gebouw. De expositieruimten zijn zoals elders. Rechthoekige ruimten met witte panelen, soms ruim, dan weer klein en intiem. Het MuCEM-publiek is zeker geen dwarsdoorsnede van de bevolking, maar wel gevarieerd in leeftijd en afkomst, inclusief moslims al vormen hoofddoeken een minderheid. Eigenlijk niet eens zo heel anders dan buiten op het dakterras en in het fort. Alleen de heel grote gezinnen met kinderen ontbreken hier en de jongeren maar die zie je ook in andere musea niet.

Goden migreren en integreren
Migration Divines in MuCEM, Marseille
Migration Divines in MuCEM, Marseille

Ook de tweede tijdelijke tentoonstelling gaat over religie, maar aan ‘Migration Divines’, beleef ik meer plezier. Deze tentoonstelling laat zien dat de oude Egyptische, Griekse en Romeinse werelden elk hun eigen pantheon hadden, maar dat hun goden in de loop der eeuwen in de vergetelheid raakten, of juist promotie maakten, ook buiten dat eigen pantheon. Die goden migreerden volop rond de Middellandse Zee! Waar we nu gewend zijn aan monotheïstische religies waarin de godheid voor eeuwig vastligt, nam de antieke mens, terwijl die zich speelbal voelde van zijn goden, de vrijheid een aantrekkelijke godheid van de ander in het eigen bestaan te integreren.
Deze boodschap brengt de tentoonstelling met relatief weinig tekst en video maar met schitterende stenen en bronzen sculpturen. Als je binnenkomt, kijken vanaf het plafond levensgrote koppen van Egyptische, Griekse en Romeinse goden en godinnen op je neer. Hoe nietig toch is de mens, inclusief zijn Europese problemen! Maar vervolgens ga je als toeschouwer zelf aan de slag om de overeenkomsten en verschillen te ontdekken tussen de soms meer dan vierduizend jaar oude beeldjes. Dit is de antieke wereld die mij fascineert door het vakmanschap van zijn kunstenaars. Door hun vaardigheid zien we bijvoorbeeld het uiterlijk van een godin als Isis veranderen. De Griekse Aphrodite blijkt soms opvallende gelijkenissen met haar Egyptische collega te vertonen. Al die goden zijn uiteindelijk toch mensenwerk. Een beetje minder vakmanschap en de gracieuze godin werd een boerse vrouw. Vandaag de dag is het artistieke vakmanschap om goden te kunnen laten migreren zeldzaam geworden. Zorgwekkender nog is dat de behoefte aan uitwisseling van goden nihil is. Al hoewel; in menig West-Europese kamer prijkt tegenwoordig een Boeddha. Helemaal vervreemd van de antieke mensen zijn we toch niet.

Burgers als de basis van Europa

Met de vaste opstelling in de ‘Gallerij van de Mediterranee’ daagt het MuCEM de bezoeker uit stil te staan bij de Middellandse Zee als bakermat van de Europese beschaving en geschiedenis. Daardoor krijgt die ook beter zicht krijgt op actuele Europese problemen. Dat schrijft het EMF bij de uitreiking aan het MuCEM van de Museumprijs van de Raad van Europa. Vandaag lopen er hier beduidend minder bezoekers dan bij de tijdelijke tentoonstellingen. Vier onderwerpen presenteert de Gallerij. De eerste zaal gaat over het ontstaan van de landbouw. Hier oogt het MuCEM als een traditioneel etnografisch museum: gereedschappen en landbouwwerktuigen waarbij wel steeds wordt benadrukt dat die in alle oude culturen rond de Middellandse Zee veel op elkaar lijken. In de tweede zaal gaat het om religie en specifiek om Jeruzalem, de stad die de drie belangrijkste actuele religies in de Mediterannee moeten delen. Pas in de derde ruimte over het ontstaan van het burgerschap word ik aangenaam verrast. Van boven tot onder is een wand ingedeeld in vierkanten en rechthoeken gevuld met antieke koppen van legeraanvoerders, schrijvers en burgers en in het midden met beeldschermen met ’talking heads’. Vrouwen en mannen van nu uit de regio vertellen wie ze zijn, wat ze doen en wat hen bezighoudt. Hier brengt het MuCEM heden en verleden op een letterlijk aansprekende wijze bij elkaar. Burgers van toen en de burgers van nu; mensen die voor zichzelf en met elkaar een toekomst bouwen. Als Nederlanders zijn we de oorsprong en de inhoud van het begrip ‘burger’ bijna vergeten. Het MuCEM herinnert eraan dat dit begrip onlosmakelijk verbonden is met het ontstaan van vormen van democratie en de Europese geschiedenis. In een vitrine liggen scherven, door hun zwarte en oranje kleur onmiddellijk te herkennen als oud-Grieks, waarin namen zijn gekrast. De voorlopers van het stembiljet uit Athene toen daar het schervengericht de politiek domineerde. Even verderop betreedt de ‘citoyen’ het politieke toneel in de Franse revolutie vergezeld van de ‘Déclaration des droits de l’homme et du citoyen’. Ernaast een guillotine als wrange waarschuwing dat recht een relatief begrip is. Een authentiek betonstuk uit de Berlijnse Muur compleet met graffiti brengt je in de hedendaagse Europese geschiedenis.

Over de grenzen heen

Het MuCEM laat in een vierde presentatie ook zien dat men destijds besefte dat de wereld groter is dan de Middellandse Zee: de zijderoute waarlangs ongekende kostbaarheden hierheen kwamen, intrigerende navigatiemiddelen met arabische opschriften, Hendrik de Zeevaarder die in de eerste helft van de vijftiende eeuw de grote ontdekkingsreizen initieerde al bleef hij zelf in Portugal, de grote wereldbollen van Vincenzo Coronelli uit eind zeventiende eeuw die hij voor Lodewijk de Veertiende maakte. Een grote scala voorwerpen getuigt van eeuwen van handel, oorlog en wetenschap waarin Europa zich ontwikkelde en de wereld ontdekte.
Hedendaagse kunst sluit de ‘Gallerij van de Mediterranee’ af: een geabstraheerde maquette van wat een enorme tempel zou kunnen zijn, onder het motto: ‘constructie, deconstructie en reconstructie’. Een bouwplan voor de toekomst van Europa geeft het MuCEM niet, maar meer dan ooit realiseer ik me dat die toekomst, gelijk een tempel, wel door burgers gemaakt moet worden. Dat was destijds ook de tempel van Artemis in Efese. Met 127 Ionische marmeren zuilen, was het de mooiste tempel ooit en daarom één van de zeven wereldwonderen uit de antieke wereld, de zeven bouwwerken voortgekomen uit mensenhanden, waarbij wellicht de goden een handje hielpen. Het MuCEM vertelt deze zeven verhalen die herinneren aan de Mediterranee als bakermat van Europa, zonder woorden in de snelle, kleurrijke beeldtaal van de hedendaagse animatiefilm. Verleden en heden, humor en wijsheid, gaan er vloeiend in samen. Zo lijkt Artemis, godin van de jacht, ondanks haar soepel vallend Grieks gewaad, ineens wel heel veel op de flitsende en sexy gameheldin Lara Croft. Maar eigenlijk staat dat niet eens zover af van het beeld dat Ovidius van haar schetste in zijn Metamorfosen.

Boeken, zwerfvuil en glassplinters
Een loopbrug verbindt het Fort Saint-Jean met de nieuwbouw van het MuCEM
Een loopbrug verbindt het Fort Saint-Jean met de nieuwbouw van het MuCEM

Terwijl de suppoosten bezig gaan het MuCEM te sluiten, schiet ik nog snel de boekwinkel binnen die een oppervlakte heeft waarin gerenommeerde Nederlandse boekhandels twee keer kunnen draaien. Uiteindelijk sta ik dan toch buiten op de uitgestrekte kade. Een cruiseschip schuift voorbij. Ook de ferries afkomstig van de Noord-Afrikaanse kust leggen hier aan. Nieuwe toeristen en nieuwe migranten zetten voet aan wal, gelijk drieduizend jaar geleden toen de geschiedenis van Marseille begon met Griekse kolonisten die hier een nederzetting vestigden. Te voet zoek ik mijn weg terug naar mijn hotel-appartement dat iets ten noorden van het oude centrum ligt. Wat nog geen tien jaar terug een verloederd havenkwartier was, glimt nu als het hipste stadsdeel met flanerende Marseillers, jong en oud, in goede doen. Het MuCEM geldt als het vlaggenschip van de vernieuwingsoperatie die de in verval geraakte oudste stad van Frankrijk, ook die met de hoogste werkloosheid en grootste drugsproblemen, een nieuwe impuls moet geven. Vergelijkbaar met de Kop van Zuid in Rotterdam en Amsterdam langs het IJ, ondergaat de waterkant van Marseille een metamorfose. Oude pakhuizen krijgen een nieuw bestaan met appartementen, kantoren en galeries. Imposante nieuwbouw met luxe winkelcentra vol spiegelend glas en glimmend metaal in alle kleuren licht. In een industrieel complex met silo’s is nu een theater gevestigd. De kade rond het MuCEM is opmerkelijk schoon, maar rond de Cathédrale La Major aan de rand van Le Panier, waait het zwerfvuil al weer rond je benen zoals gebruikelijk in Marseille. In het gietijzeren hek rond deze kerk uit de negentiende eeuw hangt een verwrongen dranghek. Aan de hoeveelheid roest te zien, moet het een tijd geleden zijn dat het hier terechtkwam. Verder van het water verrijzen nieuwe appartementengebouwen, maar liggen ook vele hectaren gesloopte stad er troosteloos bij. Naast en onder de tegen elkaar geparkeerde auto’s glinsteren om de zoveel meter bergjes glas van ingeslagen autoruiten. De problemen van Marseille en Europa zijn met het MuCEM niet opgelost. Het MuCEM doet wel beseffen dat Europa en de Mediterranee meer gemeen hebben dan we doorgaans denken. Wellicht dat er ooit dat achtste wereldwonder komt, een Europa inclusief alle kusten van de Middellandse Zee. In ieder geval heeft Europa met het MuCEM in ieder geval weer een agora waar je over verleden, heden en toekomst van Europa kunt nadenken. En dat op een afstand van nog geen zeven uur treinen van Amsterdam en zes uur van Brussel!

Facebooktwitterlinkedininstagram

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.